ΕΝΑ ΔΥΣΚΟΛΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ

  Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα διακυβέρνησης η εξουσία του οποίου πηγάζει από τον λαό και εξυπηρετεί τον λαό. Για πρώτη φορά εφαρμόστηκε στην πόλη- κράτος της αρχαίας Αθήνας, και την εφηύρε ο νομοθέτης Σόλωνας.

  Στην αρχαία Αθήνα όλοι οι κάτοικοι με πολιτικά δικαιώματα ψήφιζαν για όλα τα ζητήματα με τρόπο άμεσο, κάτι που ήταν πρακτικά εφικτό στις συνελεύσεις τους στην εκκλησία του δήμου. Καθώς υπήρχε παρρησία και ισηγορία, ο λόγος και ο αντίλογος, οι απόψεις δηλαδή υπέρ και κατά μιας απόφασης εκφράζονταν εξίσου, καθώς τους δινόταν ο ίδιος χώρος και χρόνος για να εκφραστούν και να διατυπωθούν. Στη συνέχεια, οι πολίτες ψήφιζαν και η απόφαση της πλειοψηφίας επιβαλλόταν στη μειοψηφία, γιατί αφενός κάτι τέτοιο ήταν δίκαιο δεδομένης της ίσης αντιμετώπισης των δύο πλευρών και της ίσης κατανομής του χρόνου υπέρ και κατά πριν την ψηφοφορία, και γιατί αφετέρου το κάθε είδος πολιτεύματος και οι κοινωνικές συμβάσεις σε πολιτειακό επίπεδο αφορούν τη νομιμοποίηση μιας απόφασης ή πολιτικής ενέργειας έναντι κάποιων άλλων. Σε πολιτεύματα ολιγαρχικά ή μοναρχικά, η απόφαση αυτή νομιμοποιείται επειδή κάποια αρχηγεσία έχει εξ ορισμού την εξουσία λόγω κληρονομικότητας, ιδιαίτερης σχέσης με τον Θεό ή κάτι ανάλογο. Σε μία δημοκρατία, η απόφαση αυτή νομιμοποιείται επειδή εκφράζει την πλειοψηφία. Η μειοψηφία αποδέχεται τους όρους της πλειοψηφίας, κατόπιν διαλόγου, γιατί σε ένα καθεστώς ισηγορίας είχε κι αυτή την ευκαιρία της να εκφραστεί.

Ο Σόλων (περ. 639 - 559 π.Χ.) ήταν σημαντικός Αθηναίος νομοθέτης, φιλόσοφος, ποιητής και ένας από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας. Ως νομοθέτης, θέσπισε πρώτος την άμεση δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα, καθιερώνοντας και εξασφαλίζοντας τη λαϊκή κυριαρχία.

   Κάποιος μου ‘χε πει κάποτε πως υπάρχουν δύο ειδών φιλόσοφοι: αυτοί που πιστεύουν πως υπάρχει μια αλήθεια, και πως τη γνωρίζουν οι ίδιοι, και αυτοί που δεν πιστεύουν πως υπάρχει μια αλήθεια, πως κάθε περίσταση είναι διαφορετική και πως η εκάστοτε περίπτωση έχει μια δική της αλήθεια, που μπορεί να είναι ρευστή και μεταβαλλόμενη. Η δημοκρατία φαίνεται να συμφωνεί με το δεύτερο είδος φιλοσόφων. Δεδομένης της ρευστότητας και του υποκειμενισμού που διέπει τα περισσότερα ανθρώπινα ζητήματα, η αλήθεια δεν είναι απόλυτη. Μοιάζει περισσότερο με τη συνισταμένη διάφορων συνιστωσών απόψεων, ενίοτε ακόμα και διαμετρικά αντίθετων μεταξύ τους. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει τον διάλογο και την ανταλλαγή ερεθισμάτων και απόψεων ως τον μόναδικό δρόμο για να οδηγηθεί μια κοινωνία στην πρόοδο, και επομένως και τη δημοκρατία ως το καλύτερο δυνατό πολίτευμα. Θα ήταν όμως λάθος να αναγνωρίσουμε μόνο κάτι τέτοιο στη δημοκρατία, λάθος που έχει γίνει επανειλημμένα στο παρελθόν από κράτη, δυνάμεις ή «σωτήρες» που επεδίωξαν να τη διαδώσουν με τη βία.

  Βλέπετε, το εκάστοτε πολίτευμα δεν έχει να κάνει μόνο με τη λήψη πολιτικών αποφάσεων, αλλά και με την ταυτότητα του εκάστοτε πολίτη. Και αυτό είναι κάτι εξαιρετικά σημαντικό που φαίνεται να αγνοείται γενικότερα σήμερα.

  Ένας πολίτης δημοκρατικού καθεστώτος διαπνέεται δεοντολογικά από κάποιες αξίες, ιδανικά, χαρακτηριστικά και ιδέες. Η πολιτική του ταυτότητα δεν είναι μια ταμπέλα που τον χαρακτηρίζει απλώς, βρίσκεται και σε αλληλεπίδραση με τον ίδιο ως πνευματική οντότητα και άνθρωπο. Μπορεί να ‘ναι δύσκολο να απαντήσει κανείς στο αν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι, αλλά σίγουρα είναι ευκολότερο να διακρίνει τις διακυμάνσεις στην ελευθερία των ανθρώπων. Όταν κανείς γνωρίζει πως έχει λόγο στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, αισθάνεται και περισσότερο ελεύθερος. Και η ελευθερία κινήσεων στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος θα έχει ως φυσικό επακόλουθο την εξειδίκευση, την πνευματική πρόοδο και την εξέλιξη. Η βάση λοιπόν της δημοκρατίας δεν είναι το ότι αποτελεί ένα όργανο, ένα σύστημα για να οδηγηθεί μια κοινωνία στην απόκτηση υλικών αγαθών ή στην υλικοπνευματική πρόοδο ή κάτι άλλο που θεωρείται καλό, αλλά πολύ περισσότερο εκείνες οι ιδέες και τα ιδανικά που την συναπαρτίζουν, που τυχαίνει να είναι ανώτερα από εμάς και δύσκολα ως προς το να μας χαρακτηρίζουν.

    Η δημοκρατία βεβαίως μας ζητά πάρα πολλά. Να αντιτιθέμεθα στα κατώτατα βίαια ενστικτά μας, να βρούμε μια ισορροπία ανάμεσα στα πάθη και την λογική και να αντιληφθούμε πως η αγάπη και η ανεκτικότητα είναι σοφή, ενώ πως το μίσος και η μισαλλοδοξία ανόητη. Χρειάζεται μεγάλη αυτοπειθαρχία για να επιτρέψει κανείς στον αντίλογο να διατυπώσει την άποψή του ολοκληρωμένα χωρίς να τον διακόψει επειδή διαφωνεί. Χρειάζεται μεγάλη σοφία και ανιδιοτέλεια για να δεχθεί κανείς να αλλάξει γνώμη, να αναγνωρίσει πως η οπτική γωνία του άλλου μετά τον διάλογο και την επισήμανση λογικών επιχειρημάτων είναι τελικά ορθότερη και καλύτερη. Και τέλος, χρειάζεται μιας καλής, εξαιρετικής μάλλον ποιότητας παιδεία για να είναι εφικτά και να έχουν νόημα όλα αυτά.

  Συμπερασματικά, τα δημοκρατικά πολιτεύματα ορθολογικά πρέπει να επενδύουν περισσότερο από κάθε άλλο τομέα ανθρώπινης δραστηριότητας στην παιδεία και την ορθή λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Κυρίως βέβαια στην παιδεία και τη διαμόρφωση δημοκρατικών πολιτών, που θα διαπνέονται από τα δημοκρατικά ιδεώδη και που θα έχουν επίγνωση των απαιτήσεων και της ευθύνης του να είναι κανείς πολίτης στο δυσκολότερο πολίτευμα που έχει υπάρξει ως τώρα.

  Αυτό το άρθρο ήταν μια απλή αλλά ελπίζω όχι απλοϊκή περιγραφή της έννοιας της δημοκρατίας, όπως την αντιλαμβάνομαι εγώ. Το κατά πόσο η χώρα στην οποία διαβιούμε έχει δημοκρατικό πολίτευμα, θα αποτελέσει το θέμα της επόμενής μου πραγματείας στο ίδιο τεύχος, μετά από το οποίο αμφιβάλλω αν θα θελήσει κανείς να ξαναδιαβάσει την εφημερίδα μας.

Του Κωνσταντίνου Ζβε